20. mart 2023.

Rušile su patrijrhalne stege, hrabro se suprotstavljale očekivanjima okoline, bile istrajne u borbi za slobodu stvaralaštva. One su Katarina, Mina, Poleksija, Ivana, Nadežda, Slava, Danica, Adela, Beta... Svaka naredna generacija umetnica širila je prostor

„Iako su žene bile prisutne u svim sferama umetnosti, njihov rad nije vrednovan na isti način kao kod muških umetnika. Žene slikarke u Srbiji imaju posebnu ulogu, kao simbol otpora i jačanja statusa žena uopšte. Postati slikarka bilo je teško. Likovna kritika nije gledala istim očima ženske i muške slikare. Samo retke od tih žena biće upisane zlatnim slovima u istoriju umetnosti, dok su druge nepravedno skrajnute ili potpuno zaboravljene...“, ocenjuje istoričarka Ljiljana Dragosavljević Savin u svom tekstu.

Iako ne idealna, situacija je danas, na sreću, mnogo bolja. U želji da afirmišu rad likovnih umetnica i kustoskinja i pospeše razmenu ideja i stvaralačke energije, Fenomena i BeoArt Contemporary su realizovali projekat Uspon žene u kulturi na zapadnom Balkanu. Ovaj regionalni projekat sufinansirala je Evropska unija i bio je namenjen mladim umetnicama iz Srbije, Crne Gore, Severne Makedonije, Hrvatske i Slovenije. Ali današnje slobode školovanja i stvaralaštva umetnica ne bi bilo bez žena koje su tokom prethodna dva veka krčile put.

Pionirke srpskog slikarstva u 19. veku su Katarina Ivanović i Mina Karadžić, a na razmeđi vekova Poleksija Todorović, Nadežda Petrović, Danica Jovanović i Beta Vukanović. U Sloveniji je to Ivana Kobilca, u Hrvatskoj Slava Raškaj, a u Bosni prva školovana slikarka Adela Ber (Jelena Vukić).

Sve ove pionirke slikarstva na Balkanu, osim Nadežde Petrović, rođene su na teritoriji nekadašnje Austro-Ugarske. Sve su, osim Slave Raškaj, bile društveno angažovane i borkinje za kulturno uzdizanje i emancipaciju žena. I sve su, osim Poleksije, Ivane i Bete, sa okruženjem vodile tešku borbu za svoju umetnost.

Katarina Ivanović (1811-1882) je bila prva školovana srpska slikarka i prva akademkinja. Iako je rođena i najveći deo života provela u Ugarskoj, ceo njen umetnički i društveni rad bio je usmeren na tek oslobođenu Srbiju. Vanredno je studirala na Bečkoj umetničkoj akademiji na kojoj tada zvanično nisu mogle učiti žene. U Beogradu je živela nepune dve godine 1846-1847. i uradila veliki broj portreta. Ali njena ljubav bile su kompozicije sa temama iz istorije Srbije. Beogradska javnost i dvor je u tome nisu podržali i Katarina se razočarana vraća u Ugarsku. 

Ipak, 1876. je postala počasna članica Srpskog učenog društva, preteče SANU, i time je postala prva akademkinja. Narodnom muzeju je zaveštala više od 20 dela, njeni posmrtni ostaci su 1967. preneti u Beograd, u Aleju velikana.

**

Mina Karadžić (1828-1894) je izradila pedesetak slika uglavnom portreta u bidermajer stilu, a radove nije potpisivala ni datirala. I ona je kratko živela u Beogradu, a njen život su obeležile smrti bližnjih – muž Aleksa  Vukomanović je preminuo posle nepune dve godine braka, a sin Janko je umro sa nepunih dvadeset. Nakon toga Mina se povukla iz javnog života Beča.

Iako se bavila književnošću, prevođenjem i pisanjem, prevashodno je bila slikarka. Slikala je ulja i akvarele, najčešće portrete. Njeni radovi su u Narodnom muzeju u Beogradu, Arhivu SANU i Galeriji Matice srpske.

 **

Poleksija Todorović (1848-1939) je bila vrlo plodna i uspešna slikarka. Iako radeći uglavnom kao saradnica svog supruga slikara Stevana Todorovića, uspela je da bude prepoznata i priznata kao likovna umetnica. Bavili su se uglavnom crkvenim slikarstvom, ali između naručenih dela Poleksija je nalazila vremena i za slikanje za svoju dušu.

Bila je prva i jedina slikarka koja je samostalno oslikala ikonostas (uz generacije monahinja, nažalost anonimnih, koje su kroz istoriju održavale ikonopisanje) 1880. godine u dvorišnoj kapelici Svete Natalije pri Višoj ženskoj školi. Sahranjena je sa mužem u grobnici svog oca Matije Bana na Novom groblju.

**

Nadežda Petrović (1873-1915) bila je plodotvorna slikarka, pionirka ratne fotografije na Balkanu, emancipovana žena velike energije. Početkom 20. veka srpsko slikarstvo je uvela u savremene tokove evropske umetnosti, ekspresionizma i impresionizma.

Za 42 godine života naslikala je više stotina slika, suosnovala Kolo srpskih sestara, bila bolničarka u Balkanskim i Prvom svetskom ratu, preminula je od tifusa u valjevskoj bolnici i sahranjena na Novom groblju u Beogradu. Nažalost, „... nju su tek ratničko, a ne umetničko izjednačavanje sa muškarcima i njena prerana smrt na frontu, a ne za štafelajem, učinili heroinom“ (cit. Lidija Merenik)

**

Ivana Kobilca (1861-1926) bila je prva školovana priznata slovenačka slikarka, ključna figura slovenačke umetnosti s kraja 19. i početkom 20. veka i do danas najuspešnija slikarka iz Slovenije. Za razliku od mnogih tadašnjih dobrostojećih roditelja, Ivanini su podsticali njeno školovanje. Pripada umetničkom pravcu realizma. Živela je i stvarala u Ljubljani, Beču, Zagrebu, Sarajevu, Minhenu, Berlinu…

Najveći uticaj imala je na figuralno slikarstvo, posebno na portrete i slike života tipičnih ljudi u rustikalnim ili urbanim mestima. Njen rani rad odražava karakteristike minhenskog studijskog rada, a njeni pasteli su bili svetli i ružičasti.
**

Slava Raškaj  (1877-1906) bila je jedna od prvih hrvatskih slikarki. Njeni akvareli svetlog kolorita i čarobne atmosfere, postignuti istančanom primenom svetla, predstavljaju najviši domet u hrvatskom akvarelnom slikarstvu s kraja 19. i početkom 20. veka (cit. Hrvatska enciklopedija). Od rođenja je bila gluvonema, školovala se u specijalnoj školi u Beču, a posle 16. godine se vraća u Hrvatsku i u Zagrebu uči slikanje u ženskoj stručnoj školi i kod poznatih slikara. Slikala je akvarele, ulja i crteže, a bavila se i primenjenom umetnošću.

U 24. godini se javljaju znaci duševne bolesti, naredne godine je smeštena u Zavod za umobolne u Zagrebu i sa 29 godina je preminula.

**

Danica Jovanović (1886-1914) pripadala je generaciji srpskih modernista. Završila je Žensku slikarsku akademiju u Minhenu i u svom kratkom životu stigla je da stvori šezdesetak slika, a najčešći motivi su mrtva priroda, portreti, figure u narodniim nošnjama, pejzaži.

Njen život i stvaralaštvo su prekinuti zločinom: zbog neskrivenih simpatija prema Srbiji na početku Prvog svetskog rata, austro-ugarska policija ju je uhapsila na ulici, na prekom sudu osudila na smrt i sa još petoro sugrađana iz Beške streljana je na Petrovaradinu 12. septembra 1914. godine. Imala je samo 28 godina.

**

Jelena Vukić, rođena u Tuzli kao Adela Ber (1888-1966) bila je prva školovana slikarka i grafičarka na prostoru Bosne i Hercegovine. „Prva umjetnica koja je svojom pojavom i umjetničkim opusom ostavila bitan i vidljiv trag u građenju kulturno-umetničke scene BiH. Njen rad i stvaralaštvo svedoče o tome koliko je ženama trebalo hrabrosti da zakorače u svijet umjetnosti koji je do tada bio izrazito muški... Žena koja je postavila temelje umjetnosti bila je zanemarivana i obeshrabrivana“.(cit. Ilijana Božić)

Nažalost, priznata je tek nakon smrti, a za života nije uspela ni da je prime u Udruženje slikara BiH iako je više puta podnosila zahteve.

**

Beta Vukanović (1872-1972) tokom stotinu godina života, više od 80 godina likovnog stvaralaštva i više decenija pedagoškog rada ostavila je neizbrisiv trag ne samo u srpskom i jugoslovenskom slikarstvu, nego u kulturi uopšte. Rođena Nemica imenom Babet Bahmajer na likovnu scenu Srbije stupa udajom za slikara Ristu Vukanovića i preseljenjem u Beograd 1898. godine. Istoričari umetnosti kažu da je bila slikarka impresionizma, da njena kasnija dela postaju realistička, ali zadržavajući impresionističku paletu.

Beta Vukanović je bila velika slikarka, ali je osobito značajan njen pedagoški rad: već 1899. Beta i Rista su otvorili prvu slikarsko-crtačku školu, u kojoj je Beta vodila žensko odeljenje. Bila je dobrovoljna bolničarka u Balkanskim i Prvom svetskom ratu. Rista umire 1918. u Francuskoj, Beta se vraća u Srbiju, predaje likovnu umetnost i živi u Domu učenica u Beogradu, a zatim postaje nastavnica i godinama predaje u Umetničkoj školi.

** 

Životi i stvaralaštvo ovih heroina slikarstva na Zapadnom Balkanu svedoče sa koliko ograničenja su se suočavale i tokom školovanja i tokom umetničkog rada. Rušile su patrijrhalne stege, hrabro se suprotstavljale očekivanjima okoline, bile istrajne u borbi za slobodu stvaralaštva. Svaka naredna generacija umetnica širila je prostor. Iako žene ni danas nisu u mnogim segmentima ostvarile ravnopravnost na polju umetnosti, umetnice su postale nezaobilazne u kulturnom životu na Balkanu.

Poglede na život i umetnost tri mlade savremene likovne umetnice iz Srbije čitajte u tekstu Umetnice sa Balkana pomeraju granice.  

Preporučujemo i ovaj tekst o feminističkom sagledavanju umetnosti: Žene koje su pokidale lance, u kome možete čitati o sudbini prve savremene, avangardne slikarke u Kini