20. mart 2023.

Rušile su patrijrhalne stege, hrabro se suprotstavljale očekivanjima okoline, bile istrajne u borbi za slobodu stvaralaštva. One su Katarina, Mina, Poleksija, Ivana, Nadežda, Slava, Danica, Adela, Beta... Svaka naredna generacija umetnica širila je prostor

„Iako su žene bile prisutne u svim sferama umetnosti, njihov rad nije vrednovan na isti način kao kod muških umetnika. Žene slikarke u Srbiji imaju posebnu ulogu, kao simbol otpora i jačanja statusa žena uopšte. Postati slikarka bilo je teško. Likovna kritika nije gledala istim očima ženske i muške slikare. Samo retke od tih žena biće upisane zlatnim slovima u istoriju umetnosti, dok su druge nepravedno skrajnute ili potpuno zaboravljene...“, ocenjuje istoričarka Ljiljana Dragosavljević Savin u svom tekstu.

Iako ne idealna, situacija je danas, na sreću, mnogo bolja. U želji da afirmišu rad likovnih umetnica i kustoskinja i pospeše razmenu ideja i stvaralačke energije, Fenomena i BeoArt Contemporary su realizovali projekat Uspon žene u kulturi na zapadnom Balkanu. Ovaj regionalni projekat sufinansirala je Evropska unija i bio je namenjen mladim umetnicama iz Srbije, Crne Gore, Severne Makedonije, Hrvatske i Slovenije. Ali današnje slobode školovanja i stvaralaštva umetnica ne bi bilo bez žena koje su tokom prethodna dva veka krčile put.

Pionirke srpskog slikarstva u 19. veku su Katarina Ivanović i Mina Karadžić, a na razmeđi vekova Poleksija Todorović, Nadežda Petrović, Danica Jovanović i Beta Vukanović. U Sloveniji je to Ivana Kobilca, u Hrvatskoj Slava Raškaj, a u Bosni prva školovana slikarka Adela Ber (Jelena Vukić).

Sve ove pionirke slikarstva na Balkanu, osim Nadežde Petrović, rođene su na teritoriji nekadašnje Austro-Ugarske. Sve su, osim Slave Raškaj, bile društveno angažovane i borkinje za kulturno uzdizanje i emancipaciju žena. I sve su, osim Poleksije, Ivane i Bete, sa okruženjem vodile tešku borbu za svoju umetnost.

*Katarina Ivanović, Autoportret iz 1836. (foto: izvor Wikipedia)*

Katarina Ivanović (1811-1882) je bila prva školovana srpska slikarka i prva akademkinja. Iako je rođena i najveći deo života provela u Ugarskoj, ceo njen umetnički i društveni rad bio je usmeren na tek oslobođenu Srbiju. Vanredno je studirala na Bečkoj umetničkoj akademiji na kojoj tada zvanično nisu mogle učiti žene. U Beogradu je živela nepune dve godine 1846-1847. i uradila veliki broj portreta. Ali njena ljubav bile su kompozicije sa temama iz istorije Srbije. Beogradska javnost i dvor je u tome nisu podržali i Katarina se razočarana vraća u Ugarsku.

*Katarina Ivanović: Portret Beograđanke M.J, naslikano 1846/7. (foto: izvor Wikipedia)*

Ipak, 1876. je postala počasna članica Srpskog učenog društva, preteče SANU, i time je postala prva akademkinja. Narodnom muzeju je zaveštala više od 20 dela, njeni posmrtni ostaci su 1967. preneti u Beograd, u Aleju velikana.

**

*Vilhelmina Mina Karadžić, Autoportret (foto: Wikipedia, Sadko)*

Mina Karadžić (1828-1894) je izradila pedesetak slika uglavnom portreta u bidermajer stilu, a radove nije potpisivala ni datirala. I ona je kratko živela u Beogradu, a njen život su obeležile smrti bližnjih – muž Aleksa Vukomanović je preminuo posle nepune dve godine braka, a sin Janko je umro sa nepunih dvadeset. Nakon toga Mina se povukla iz javnog života Beča.

*Mina Karadžić, Portret brata Dimitrija (foto: Wikipedia, Sadko)*

Iako se bavila književnošću, prevođenjem i pisanjem, prevashodno je bila slikarka. Slikala je ulja i akvarele, najčešće portrete. Njeni radovi su u Narodnom muzeju u Beogradu, Arhivu SANU i Galeriji Matice srpske.

**

*Poleksija Todorović, fotografija Anastasa Jovanovića iz 1905. (izvor Wikipedia)*

Poleksija Todorović (1848-1939) je bila vrlo plodna i uspešna slikarka. Iako radeći uglavnom kao saradnica svog supruga slikara Stevana Todorovića, uspela je da bude prepoznata i priznata kao likovna umetnica. Bavili su se uglavnom crkvenim slikarstvom, ali između naručenih dela Poleksija je nalazila vremena i za slikanje za svoju dušu.

Poleksija Todorović: Panorama Beograda (izvor: Wikipedia)

Bila je prva i jedina slikarka koja je samostalno oslikala ikonostas (uz generacije monahinja, nažalost anonimnih, koje su kroz istoriju održavale ikonopisanje) 1880. godine u dvorišnoj kapelici Svete Natalije pri Višoj ženskoj školi. Sahranjena je sa mužem u grobnici svog oca Matije Bana na Novom groblju.

**

Nadežda Petrović (1873-1915) bila je plodotvorna slikarka, pionirka ratne fotografije na Balkanu, emancipovana žena velike energije. Početkom 20. veka srpsko slikarstvo je uvela u savremene tokove evropske umetnosti, ekspresionizma i impresionizma.

*Nadežda Petrović: Žena sa suncobranom, 1907.*

Za 42 godine života naslikala je više stotina slika, suosnovala Kolo srpskih sestara, bila bolničarka u Balkanskim i Prvom svetskom ratu, preminula je od tifusa u valjevskoj bolnici i sahranjena na Novom groblju u Beogradu. Nažalost, „... nju su tek ratničko, a ne umetničko izjednačavanje sa muškarcima i njena prerana smrt na frontu, a ne za štafelajem, učinili heroinom“ (cit. Lidija Merenik)

**

Ivana Kobilca (1861-1926) bila je prva školovana priznata slovenačka slikarka, ključna figura slovenačke umetnosti s kraja 19. i početkom 20. veka i do danas najuspešnija slikarka iz Slovenije. Za razliku od mnogih tadašnjih dobrostojećih roditelja, Ivanini su podsticali njeno školovanje. Pripada umetničkom pravcu realizma. Živela je i stvarala u Ljubljani, Beču, Zagrebu, Sarajevu, Minhenu, Berlinu…

*Ivana Kobilca, Leto, 1889. (kolekcija Nacionalne galerije Slovenije, izvor Wikipedia)*

Najveći uticaj imala je na figuralno slikarstvo, posebno na portrete i slike života tipičnih ljudi u rustikalnim ili urbanim mestima. Njen rani rad odražava karakteristike minhenskog studijskog rada, a njeni pasteli su bili svetli i ružičasti.
**

*Slava Raškaj, Autoportret iz 1898. (izvor Wikipedia)*

Slava Raškaj (1877-1906) bila je jedna od prvih hrvatskih slikarki. Njeni akvareli svetlog kolorita i čarobne atmosfere, postignuti istančanom primenom svetla, predstavljaju najviši domet u hrvatskom akvarelnom slikarstvu s kraja 19. i početkom 20. veka (cit. Hrvatska enciklopedija). Od rođenja je bila gluvonema, školovala se u specijalnoj školi u Beču, a posle 16. godine se vraća u Hrvatsku i u Zagrebu uči slikanje u ženskoj stručnoj školi i kod poznatih slikara. Slikala je akvarele, ulja i crteže, a bavila se i primenjenom umetnošću.

*Slava Raškaj, Lokvanji iz 1899. kolekcija Moderne galerije u Zagrebu (izvor Wikipedia)*

U 24. godini se javljaju znaci duševne bolesti, naredne godine je smeštena u Zavod za umobolne u Zagrebu i sa 29 godina je preminula.

**

*Danica Jovanović 1913. (izvor Wikipedia)*

Danica Jovanović (1886-1914) pripadala je generaciji srpskih modernista. Završila je Žensku slikarsku akademiju u Minhenu i u svom kratkom životu stigla je da stvori šezdesetak slika, a najčešći motivi su mrtva priroda, portreti, figure u narodniim nošnjama, pejzaži.

*Danica Jovanović: Dve seljanke na izvoru, 1913. (izvor Wikipedia)*

Njen život i stvaralaštvo su prekinuti zločinom: zbog neskrivenih simpatija prema Srbiji na početku Prvog svetskog rata, austro-ugarska policija ju je uhapsila na ulici, na prekom sudu osudila na smrt i sa još petoro sugrađana iz Beške streljana je na Petrovaradinu 12. septembra 1914. godine. Imala je samo 28 godina.

**

*Adela Ber /Jelena Vukić: Autoportret (izvor Wikipedia)*

Jelena Vukić, rođena u Tuzli kao Adela Ber (1888-1966) bila je prva školovana slikarka i grafičarka na prostoru Bosne i Hercegovine. „Prva umjetnica koja je svojom pojavom i umjetničkim opusom ostavila bitan i vidljiv trag u građenju kulturno-umetničke scene BiH. Njen rad i stvaralaštvo svedoče o tome koliko je ženama trebalo hrabrosti da zakorače u svijet umjetnosti koji je do tada bio izrazito muški... Žena koja je postavila temelje umjetnosti bila je zanemarivana i obeshrabrivana“.(cit. Ilijana Božić)

*Slike Adele Ber na izložbi održanoj u Tešnju, BiH*

Nažalost, priznata je tek nakon smrti, a za života nije uspela ni da je prime u Udruženje slikara BiH iako je više puta podnosila zahteve.

**

*Beta Vukanović, fotografija Muzeja grada Beograda*

Beta Vukanović (1872-1972) tokom stotinu godina života, više od 80 godina likovnog stvaralaštva i više decenija pedagoškog rada ostavila je neizbrisiv trag ne samo u srpskom i jugoslovenskom slikarstvu, nego u kulturi uopšte. Rođena Nemica imenom Babet Bahmajer na likovnu scenu Srbije stupa udajom za slikara Ristu Vukanovića i preseljenjem u Beograd 1898. godine. Istoričari umetnosti kažu da je bila slikarka impresionizma, da njena kasnija dela postaju realistička, ali zadržavajući impresionističku paletu.

*Beta Vukanović, Ibarska klisura, naslikano u periodu 1925/30. (izvor Wikipedia*

Beta Vukanović je bila velika slikarka, ali je osobito značajan njen pedagoški rad: već 1899. Beta i Rista su otvorili prvu slikarsko-crtačku školu, u kojoj je Beta vodila žensko odeljenje. Bila je dobrovoljna bolničarka u Balkanskim i Prvom svetskom ratu. Rista umire 1918. u Francuskoj, Beta se vraća u Srbiju, predaje likovnu umetnost i živi u Domu učenica u Beogradu, a zatim postaje nastavnica i godinama predaje u Umetničkoj školi.

**

Životi i stvaralaštvo ovih heroina slikarstva na Zapadnom Balkanu svedoče sa koliko ograničenja su se suočavale i tokom školovanja i tokom umetničkog rada. Rušile su patrijrhalne stege, hrabro se suprotstavljale očekivanjima okoline, bile istrajne u borbi za slobodu stvaralaštva. Svaka naredna generacija umetnica širila je prostor. Iako žene ni danas nisu u mnogim segmentima ostvarile ravnopravnost na polju umetnosti, umetnice su postale nezaobilazne u kulturnom životu na Balkanu.

Poglede na život i umetnost tri mlade savremene likovne umetnice iz Srbije čitajte u tekstu Umetnice sa Balkana pomeraju granice.

Preporučujemo i ovaj tekst o feminističkom sagledavanju umetnosti: Žene koje su pokidale lance, u kome možete čitati o sudbini prve savremene, avangardne slikarke u Kini

Pionirke slikarstva na Balkanu

Javni konkursi: Odliv budžetskog novca u fantomske organizacije

Umetnice sa Balkana pomeraju granice